Architektura kościoła
Kościół nie jest orientowany. Bezwieżowa bryła kościoła z założenia neorenesansowa, wykazuje cechy neoklasycystyczne. Fasada kościoła zwrócona do ulicy pozbawiona jest wejścia, które zlokalizowane jest w elewacji zachodniej, doświetlone oknem umieszczonym w fasadzie i ozdobione architrawem. Planowane drugie wejście w elewacji wschodniej pozostaje zamurowane.
Dekorację fasady stanowią niekanelowane okrągłe kolumny, z kapitelami w porządku korynckim, zgrupowane po dwie w środkowej części i po jednej na skraju fasady, dzielą ścianę frontową na trzy pola, wypełnione od dołu prostokątnymi oknami i półkolistymi niewypełnionymi niszami ponad nimi. Nad belkowaniem trójkątny szczyt, przedzielony gzymsem na dwie części. W górnej trójkątnej kartusz z herbem zakonu franciszkanów. W kondygnacji niżej zakończonej wolutowymi spływami, cztery pilastry dzielą elewację. W środkowym polu napis „DEUS MEUS ET OMNIA” – BÓG MÓJ I WSZYSTKO (ulubiona sentencja Św. Franciszka) i daty 1226-1926, odnoszące się do śmierci Św. Franciszka i fundacji tej świątyni. Całość fasady wieńczy krzyż. Dach kościoła dwuspadowy. Poza prostokątną bryłę wystają przybudówki mieszczące kaplice oraz wnęka ołtarzowa zwieńczona od zewnątrz trójkątnym szczytem. W północno-wschodnim narożniku kościoła wmurowany kamień węgielny z datą poświęcenia 21 sierpnia 1926 r.
Do bryły kościoła dostawiony jest dwupiętrowy budynek klasztoru, pozbawiony ozdób zewnętrznych z wysuniętą poza korpus klatką schodową, usytuowaną od podwórza w środkowej części budynku. Dzwonnica kościelna znajduje się na tyłach klasztoru. Obok klasztoru w 1985 r., w miejscu planowanego skrzydła klasztornego powstał niezgodnie z oryginalnymi planami, bez połączenia z klasztorem budynek bursy. Nigdy nie powstało analogiczne wschodnie skrzydło klasztoru z planowaną biblioteką, refektarzem i furtą klasztorną (na tym miejscu urządzono skwer i ogródek jordanowski, które dotrwały do dziś).
Architektura wnętrza
Wnętrze kościoła utrzymane w stylu neorenesansowym. Kościół ma postać trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali z płytkimi, półkoliście zwieńczonymi, otwartymi do środka kościoła kaplicami w nawach bocznych.
W nawie głównej, szerszej od bocznych sklepienie kolebkowe na pasach z lunetami, w nawach bocznych krzyżowe na pasach. Podział wnętrza na nawy tworzą prostokątne wydłużone filary z kanelowaniem, ustawione w dwóch rzędach po trzy, filary przy prezbiterium jeszcze bardziej wydłużone z półkolistymi pustymi wnękami. W górnej części kolumny od sklepień oddzielają kapitele. Nawy boczne skrócone o jedno przęsło, oddzielone są od prezbiterium krytymi gankami. Lewy prowadzi do zakrystii, urządzonej za ołtarzem Św. Franciszka, prawy jest ślepy, miał pierwotnie prowadzić do drugiego skrzydła klasztoru, którego nigdy nie wzniesiono. W nawie głównej prezbiterium od ław oddziela marmurowa balustrada, przerwana w środkowej części. Poza ołtarzem głównym w prezbiterium znajdują się ołtarz posoborowy i dwie ambonki wykonane z marmuru. Wnęka ołtarzowa w postaci łagodnie łukowatego, pięciostopniowego portalu uskokowego w kolorach tęczy, flankowanego przez dwa marmurowe pilastry z głowicami uskokowymi u podstawy łuków. Zwornikiem portalu jest kartusz z krzyżem. Ściany świątyni tynkowane, malowane na biało, wnęki w kaplicach i za ołtarzem głównym malowane na czerwono.
Historia kościoła
Franciszkanie ze śląskiej prowincji Św. Jadwigi przybyli do Olsztyna wiosną 1919 r., zaraz po Świętach Wielkanocnych w liczbie 3 księży i 1 brata zakonnego. Było to wypełnienie postanowień kongresu prowincji na Górze Św. Anny w 1918 r., który podjął decyzję o zorganizowaniu w Olsztynie placówki.
Zakonnicy początkowo zorganizowali kaplicę p. w. Św. Franciszka z Asyżu w XIX-wiecznej kamienicy przy ul. Królewieckiej 9 (Aleja Wojska Polskiego), która dotąd mieściła kasyno oficerskie piechoty. W 700 rocznicę śmierci Św. Franciszka w 1926 r. rozpisany został konkurs na projekt kościoła i klasztoru franciszkańskiego. Konkurs wygrał August Feddersen architekt olsztyński, okryty chwałą po wybudowaniu w 1925 r., nowoczesnego i funkcjonalnego gmachu teatru. Pierwotna wizja świątyni nakreślona przez Feddersena była utrzymana w konwencji modernizmu, ojcowie jednak postawili warunek, aby kościół nawiązywał do renesansu włoskiego. Kościół usytuowany został przy Frauenstrasse (Stanisława Wyspiańskiego), na zamknięciu Hassenpflugstrasse (Józefa Kraszewskiego). Kamień węgielny pod kościół poświęcił 21 sierpnia 1926 r. biskup warmiński Augustyn Bludau, kościół otrzymał wezwanie główne Chrystusa Króla i dodatkowe Św. Franciszka z Asyżu. Święto Chrystusa Króla ustanowił papież Pius XI w 1925 r.
Kościół budowano w latach 1926-27, prace rozpoczęto 10 sierpnia 1926 r., wykonawcą robót była firma Karczewski z Olsztyna. Konsekracja odbyła się pod przewodnictwem biskupa Bludaua w dniu 2 października 1927 r. Wyposażenie kościoła w większości było gotowe w 1930 r., jedynie ołtarz Św. Franciszka jest późniejszy z 1938 r. Kościół był filią parafii Św. Józefa. Budowa klasztoru przeciągała się, ostatecznie prace ukończono w 1932 r. po zakończeniu budowy zespołu kościelno-klasztornego w dawnej siedzibie otwarto Konwikt Św. Antoniego, przeznaczony dla uczącej się młodzieży męskiej. W czasie II wojny światowej, w 1942 r., klasztor zamieniono tymczasowo na lazaret wojskowy. Większość zakonników opuściła Olsztyn w styczniu 1945, uciekając przed Armią Czerwoną, pozostali jedynie o. Gilbert Pawletta i br. Pankracy, którzy 3 stycznia 1946 r przekazali kościół polskim franciszkanom z prowincji Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z Krakowa. Pierwszym polskim gwardianem był o. Sylwester Niewiadomy. W marcu 1945 r. klasztor przemianowano na szpital kolejowy, następnie pediatryczny.
Z uwagi na zajęcie klasztoru ojcowie zamieszkali obok kościoła w kamienicach przy ul. Klasztornej. Samodzielna parafia została erygowana przez biskupa Józefa Drzazgę w 2 lutego 1972 r., 19 marca 1991 r. parafia została przekazana prowincji Św. Franciszka z Asyżu z Poznania. W 1985 r. wybudowana została bursa, w miejscu dawnego zaplanowanego przez Feddersena skrzydła klasztornego. Mocno zniszczony budynek klasztoru zwrócono zakonnikom 6 kwietnia 1993 r., Dopiero w 1998 r., po dokonaniu najpotrzebniejszych napraw franciszkanie powrócili do pierwotnego miejsca zamieszkania.
Wyposażenie kościoła
W prezbiterium ołtarz horyzontalny z czarnego marmuru, pośrodku pozłocone tabernakulum, na nim ustawiony Tron Eucharystyczny.
Na drzwiczkach tabernakulum Maryja z Dzieciątkiem i Św. Józef oraz pasterze wręczający dary (owce i winogrona), na złączeniu drzwiczek główka aniołka. Tabernakulum flankują figury Św. Bernardyna ze Sieny (z krzyżem i zwojem papieru) i Św. Bonawentury (z piórem i księgą). Tron Eucharystyczny w formie kolistej kolumnady z różowego marmuru, nakryty podwójnym płaskim daszkiem z półkulistą kopułką, wspartą na krótkich kolumienkach. Szczyt ołtarza zwieńczony złoconym gzymsem o wzorze lilii. Całość ołtarza flankują przyklękające dwa anioły z lampkami oliwnymi w dłoniach, pochylające się w stronę tabernakulum. Ołtarz symbolizuje Arkę Przymierza z Cherubinami. Za ołtarzem ścianę wypełnia obraz Grupa Ukrzyżowania, w grubej, czarnej, zdobionej motywami roślinnymi ramie, autorstwa Georga Poppe z 1930 r. Grupę Ukrzyżowania tworzą: Chrystus umierający na Krzyżu, z lewej strony omdlewająca Matka Boska w niebieskiej szacie, podtrzymywana przez Św. Jana Ewangelistę w szacie czerwonej, z prawej strony w zielonej szacie płacząca Św. Maria Magdalena z naczyniem na oleje w prawej ręce i rzymski żołnierz w zbroi i opończy z włócznią. W tle za nim drzewo z uschniętym grubym konarem i młodym pędem okrytym liśćmi, za Św. Janem bujny krzew. Resztę tła stanowią skały i fragmenty zabudowań. W dolnej części obrazu uschnięty korzeń. Sześć aniołków wokół Krzyża, cztery zbierają krew Chrystusa z ran w dłoniach, stopach i boku, dwa pozostałe znoszą z Nieba koronę. Wszystkie mają głowy zwrócone w kierunku Chrystusa ale skrywają i odwracają twarze. W zależności od tła aureole świętych i aniołków są żółte lub niebieskie. Wszystkie postacie na obrazie mają zamknięte oczy.
W nawie wschodniej pierwszą od prezbiterium kaplicę zajmuje ołtarz Św. Antoniego, o wymowie wspomożenia biednych, wykonany z marmuru, figury wypełniające centralną część drewniane. Św. Antoni z Dzieciątkiem na ręku, trzymający kosz z owocami, z nogą wspartą na księdze-fundamencie wiary. Po lewej stronie Św. Elżbieta z Turyngii z różami w fartuchu i dwoje dzieci. Po prawej stronie kaleki żołnierz z drewnianą nogą i rycerz krucjatowy (Św. Antoni początkowo chciał zginąć na wyprawie krzyżowej przeciwko niewiernym). Złocone półkoliste obramowanie ołtarza wypełniają pędy winorośli z gronami i ptaki. W okrągłych zwornikach ryby (Św. Antoni wygłosił nad brzegiem Adriatyku kazanie do ryb). W tle wieczorny pejzaż z piniami. Poniżej marmurowe antepedium z krzyżem z promieniami. Ołtarz wykonany przez Brunona Tschoetschela z Wrocławia w 1925 r. (!), jeszcze przed budową kościoła. Na bocznych ścianach kaplicy I i II stacja Drogi Krzyżowej.
W środkowej kaplicy figuralny, przestrzenny ołtarz Chrystusa Króla-patrona kościoła. Chrystus w czerwonym płaszczu, stojący na kuli ziemskiej z gorejącym, ciernistym sercem i wzniesionymi do góry ramionami, w lewej ręce dzierżący berło zakończone krzyżem. Autorstwo na postawie analogii wykonania należy przypisać firmie J. Hoeptner & Comp. Pod figurą marmurowe antepedium z znakiem Chrystusowym oraz Alfą i Omegą. Na bocznych ścianach kaplicy III i IV stacja Drogi Krzyżowej.
W ostatniej kaplicy ołtarz Św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Składa się z obrazu i marmurowego antepedium z krzyżem i palmą. Św. Katarzyna z palmą symbolizującą męczeństwo, w prawym dolnym rogu narzędzia męki: miecz i koło. W tle akcenty olsztyńskie: zamek kapituły warmińskiej, kościół Św. Jakuba i mosty kolejowe (Św. Katarzyna nie jest specjalnie czczona w świątyniach franciszkańskich, ołtarz ten ufundowali kolejarze, których jest patronką). Na bocznych ścianach kaplicy V i VI stacja Drogi Krzyżowej.
W nawie zachodniej pierwszą od prezbiterium kaplicę zajmuje ołtarz Św. Franciszka z Asyżu-patrona zakonu. Ponad marmurowym antepedium z krzyżem z promieniami, drewniany ołtarz. Św. Franciszek przedstawiony ze stygmatami w pozie uwielbienia na tle mandorli z ptaków, w otoczeniu zwierząt (od 1980 r. jest patronem ekologii i ochrony przyrody). Elementami metalowymi ołtarza są słońce, księżyc i chmury. Ołtarz wykonany przez Brunona Tschoetschela w 1938 r. we Wrocławiu. Na bocznych ścianach kaplicy XIII i XIV stacja Drogi Krzyżowej.
W środkowej kaplicy figuralny, przestrzenny ołtarz Matki Boskiej . Matka Boska w białej szacie i różowej chuście na głowie, z Dzieciątkiem na ręku stoi na podeście. Figurę wykonał zakład J. Hoeptner & Comp. z Wrocławia. Pod figurą marmurowe antepedium ze znakiem maryjnym. Na bocznych ścianach kaplicy XI i XII stacja Drogi Krzyżowej.
W ostatniej kaplicy ołtarz Św. Józefa (Zatorze w momencie budowy świątyni było dzielnicą robotniczą). Nad marmurowym antepedium zawieszony obraz przedstawiający Św. Józefa z lilią w dłoni i z kilkunastoletnim Jezusem. Ponad nimi w obłoczkach aniołki. Na bocznych ścianach kaplicy IX i X stacja Drogi Krzyżowej. Kaplica jest miejscem przechowywania sztandarów procesyjnych.
Ostatnie przęsło świątyni zajmuje chór z prospektem organowym, kondygnację parteru zajmuje kruchta. 32-głosowe organy z warsztatu Brunona Goebela z Królewca, wykonane zostały w 1937 r. Posiadają trzy klawiatury ręczne i jedną nożną. Na wygiętej balustradzie chóru w centralnej części płaskorzeźba Św. Cecylii z metalową aureolą, siedzącej przy klawiaturze a po bokach muzykujące aniołki, przypisywane olsztyńskiemu rzeźbiarzowi Johannesowi Dostowi ale na szarfie zwisającej z lutni trzymanej przez aniołka widnieje inskrypcja Ferd. dlatego prawdopodobnie są one dziełem br. Ferdynanda Kempfa, podobnie jak tabernakulum. Po obu stronach podwójnych oszklonych drzwi, prowadzących z kruchty do wnętrza, wkomponowano we wnęki drewniane konfesjonały, nad nimi VII i VIII stacja Drogi Krzyżowej. W kruchcie pomiędzy podwójnymi drzwiami zawieszony jest krucyfiks, drzwi boczne w kruchcie prowadzące na chór ozdobione architrawem z łukiem przerwanym.
Na ścianach krużganków, prowadzących do klasztoru (istniejącej i nieistniejącej części), w nawie zachodniej obraz Miłosierdzia Bożego. Obok obrazu stoi chrzcielnica; natomiast figura MB Fatimskiej w nawie wschodniej.
Ławy kościelne usytuowane są w nawie głównej, w dwóch rzędach po 15 ław dopasowanych do filarów (9 ław dłuższych i 6 krótszych), ustawionych na drewnianych podestach, klęczniki zamontowane na zawiasach. Zewnętrzne strony ław wypełniają dekoracje florystyczne. Na ławach umieszczone są cztery kartusze herbowe. Ławy lewe od prezbiterium zdobi herb zakonu franciszkanów, ławy prawe herb biskupa warmińskiego Augustyna Bludaua (1908-1930), który konsekrował kościół. Od strony kruchty ławy lewe ozdabia biały orzeł bez korony z datą wykonania ław 1929, ławy prawe herb Olsztyna obowiązujący w latach 1894-1935 i 1945-1973.
Oświetlenie kościoła
Dopływ światła naturalnego do wnętrza zapewniają półkoliste okna, umieszczone w każdym przęśle na galeryjce pod sklepieniami oraz prostokątne duże okna w pierwszym przęśle, oświetlające prezbiterium.
W nawie zachodniej, w drugim przęśle brak okna (do tego przęsła dobudowany jest budynek klasztoru). Okna przeszklone matowym białym szkłem. W celu doświetlenia nawy głównej Feddersen zdecydował się na wycięcie w sklepieniu kolebkowym lunet. Kościół wyposażony jest w oświetlenie elektryczne. Nawę główną oświetlają zawieszone nisko dwa 30- to i 20-to żarówkowe żyrandole oraz 6-żarówkowy żyrandol zawieszony pod chórem, w nawach bocznych żyrandole liczą po 8 żarówek. Oświetlenie dopełniają 6-żarówkowe kinkiety (z orłem w koronie), zawieszone na filarach od strony nawy głównej oraz naw bocznych oraz na zakończeniu naw bocznych przy prezbiterium. Nad prezbiterium pionowo zawieszony pojedynczy reflektor, pozostałe niewidocznie umieszczone na kapitelach oświetlają górne partie wnętrza kościoła. Kaplice boczne doświetlone są lampami jarzeniowymi, stacje Drogi Krzyżowej oświetlone punktowo. Kruchtę w części wejściowej oświetla okno w fasadzie kościoła, za drzwiami prowadzącymi do wnętrza kościoła kruchtę doświetlają dwa 5-żarówkowe kinkiety i reflektor skierowany na krucyfiks.